Kromozom, hücre çekirdeğinde bulunan, hücre bölünme sırasında şekil alan, kendi kopyasını yapabilen ve boyalarla boyanabilen ipliksi yapılardır. Nükleoprotein yapısında bulunan birimler, DNA ve pek çok protein çeşidi vardır. En önemli özelliği kalıtım birimi genlerini taşımaları ve yeni nesillere aktarmalarıdır. İnsan, bitki ve hayvan hücrelerinde kalıtımı sağlamaktadır. Her canlıda farklı sayıda ve özellikte kromozom vardır. Kromozomların biyomoleküler yapısı Deoksirübo Nükleik Asittir. Kromozom teşkil eden DNA iplikleri ve pürin bazları ile birleşmiştir.
Pürin bazları: Timin, Adenin, Guanin, Cytosindir. Bu bazların her biri zıt baz ile çift iplikli RNA'dır. Her zaman Timin, Adenin ile Guanin ise Cytosin ile birleşir. İnsan kromozomları DNA ve RNA üzerinde bulunan pürin bazlarından üç tanesi bir geni kodlar. Gromozom, DNA molekülü olup ve gen bulunmaktadır.
Canlıların Kromozom Sayıları
İnsan hücrelerinde kromozom 46, bezelyelerde hücre başına 14, bağırsak solucanında 4, farede 40, bal arısında 32, sığırda 60, kurbağada 26, çekirgede 30, patateste 48, mısırda 20, sirke sineğinin de 8' er kromozom bulunmaktadır. Bu sayı 2n ile gösterilmektedir. Yani insanlar için, 2n=46'dır. Diploit adını almaktadır. Kromozomlar, ışık mikroskobuyla görülemeyecek kadar ince ipliksi ağ şeklindedir. Hücre bölünmesinde sıkı bir yay gibi şekil alarak kalınlaşır. Bu devrede boyalarla boyandığında ışık mikroskobuyla görülebilir.
Kromozom Yapısı
Kromozomların çapları 0,2-2 mikron, boyları ise 2-6 mikron kadardır. Kromozomların büyüklüğü sabittir. Yani insan kromozomların uzunluğu 4-6 kadardır. Kromozomların sayısı, şekli ve büyüklüğü onun karyotipini teşkil etmektedir. Karyotip dölden döle korunur ve kendine has özelikleri vardır.
Kromozomlar protein kılıfı matriks denilen ve en az iki iplikten yapılmıştır. Bu ipliklerin her birine kromatit denilmektedir. Kromatitleri meydana getiren ipliklere kromatin iplik veya kromonema adı verilmektedir. Yapılarında genleri taşımaktadırlar. Kromozomların kinotokor veya sentromer denilen yapıların bulunduğu daralmış bölgeler vardır. Hücre bölünmesi sırasında iğ iliklerinin bağlandığı bölgeye sentromer denir. Ayrıca kromozomun uç kısmında uzun veya kısa bir sıpçıkla bağlı stallit denilen cisimler bulunmaktadır. Stallit taşıyan kromozomlara sat kromozomu denir. Sentromerlerin kromozomlarda yerleri değişik olabilir. T şeklinde olan kromozomlarda sentromer uçta bulunur. Bu kromozomlara akrosentrik denir. Uca yakın olan sentromer LJ şeklindedir. Böyle olanlara da submetasentrik denir. UV şeklinde olan kromozomların kolları eşittir. Bunlara da metasentrik denir. Sentromeri olmayan kromozomların Ekvator plağı üzerinde yerini bulamazlar.
İnsan vücut hücrelerinde 23 çift, üreme hücrelerinde 23 adet kromozom bulunmaktadır. Döllenme sonucu oluşan zigot erkekten (N) ve dişiden (N) kromozom olarak (2n) sayısına ulaşır.
Cinsiyet Kromozomları
Kromozomlar bir çifti cinsiyetini belirler. Otozomal kromozomlar ise geriye kalan eş çiftler halindedir. Cinsiyet kromozomları Y ve X diye iki tiptir. Y erkeklik, X ise dişilik kromozomudur. Y kromozomu X kromozomuna baskın dominanttır. Erkeklerde cinsiyet kromozom çifti XY dişilerde ise XX şeklindedir. Y ve X kromozomlarına gonozom veya hetero kromozon da denilmektedir. İnsanların vücut hücrelerinin kromozom formülü 2n=46 şeklindedir. Dişilerde bunların 44 tanesi otozom ve 2 tanesi gonozom (XX), erkek de ise 44 otozom ve 2 tanesi (XY) bulunmaktadır. Yani erkek bireyleri diploit kromozom sayısı 2n=44+XY ve dişilerinde 2n=44+XX şeklinde ifade edilebilir. Diğer canlılarda da aynıdır. Örneğin, sirke sineği dişisinde 2n=4+XX, erkeklerinde de 2n=6+XY'dir.
Erkeklerin sperm hücrelerinin yarı sayısında X, diğer yarısında ise Y bulunmaktadır. Dişilerin yumurta hücrelerinde her zaman X kromozomu bulunmaktadır. Erkekte cinsiyet bakımından iki farklı sperm mevcuttur. N=22+Y kromozomlu olanlar erkeklik, n=22+X kromozomlu olanlar ise dişilik özelliği taşımaktadır.
